Archives: Articles

Article Description

Fillteán i bhFócas: ‘Rollaí Meamram Meánaoiseacha’ ag an Dr Elizabeth Biggs

Medieval memorandum roll

Bhí na rollaí meamram ar na bailiúcháin mheánaoiseacha is cuimsithí ar cuireadh leis an méid a bhí ar sheilfeanna na taisce taifead nua Oifig Taifead Poiblí na hÉireann (OTPÉ) sna 1860idí. Ba thaifid mhóra iad lán faisnéise faoi roinnt de na próisis is tábhachtaí i státchiste meánaoiseach na hÉireann. Bhí 147 san iomlán de na meamraim pháir seo in OTPÉ i mí an Mheithimh, 1922 agus iad dátaithe ón 13ú go dtí an 15ú aois. Níl ach dhá cheann ar marthain tar éis an tine a tharla ar an 30 lá de mhí an Mheithimh; an dáta 1309-1310 ar cheann amháin, 1319-1320 ar an gceann eile.

Bhí na rollaí meamram ina ‘gcuimhne oibre’ ag an Státchiste, ar roinn rialtais é a bhí freagrach as cúrsaí airgeadais i dtiarnas na hÉireann. Bá é an Státchiste an chéad cheann de na comhlachtaí is tábhachtaí de rialtas Shasana ar cuireadh ar bun in Éirinn thart ar an mbliain 1200. Chuir na cléirigh ceithre shaghas de cháipéisí le cheile chun cuntas a choinneáil den airgead éilithe ag an Rí Sasanach agus den bhonn airgid íoctha ag oifigigh an Státchiste. Choinnigh na cléirigh taifead ar rudaí a dhealraíodh dóibh go mbeadh siad de dhíth orthu arís, agus iad ag iniúchadh chuntais na n-oifigeach ríoga go mall agus go cáiréiseach: orduithe íoca do dhaoine, nótaí faoi pháirtíocaíochtaí, taifid faoi cá mhéad airgid chánach a bhí amuigh ar na príomhbhailte agus ar na contaetha, trascríbhinní cáipéisí ábhartha, agus tuilleadh. Ina dteannta sin, scríobh siad ainmneacha na ndaoine ar cuireadh toghairm orthu le freagairt i gcúirt an Státchiste – cúirt dlí mar arbh fhéidir éisteacht le ceisteanna airgeadais. Tá díol suntais chomh mór sna rollaí meamram do staraí na meánaoise mar gheall ar an réimse leathan ábhar atá le fáil sa chineál taifid sin, agus seo an chúis go bhfuil an dá rolla atá ar marthain anois sa Chartlann Náisiúnta (CN) chomh luachmhar.

Agus seoladh Mhaoinchiste Samhalta Annála na hÉireann (MSAÉ) ar siúl le teann lúcháire ag deireadh mhí an Mheithimh 2022, bhí an t-ádh orm maith go leor go raibh mé in ann féachaint ar na rollaí seo ar feadh lae. Tá foireann ar an tionscadal seo a bhaineann le ‘Síog Óir’ (Gold Seam) na Meánaoise, agus tá siad tar éis díriú isteach ar bhailiúcháin eile ón státchiste meánaoiseach toisc go bhfuil sraith suntasach de rollaí bunaidh ar marthain sa Chartlann Náisiúnta (Ríocht Aontaithe) i Londain: cruthaíodh iadsan le haghaidh próisis iniúchta chisteoirí meánaoiseacha na hÉireann. Bhí a fhios againn i dtólamh, áfach gurbh fhiú teacht ar ais ar na rollaí meamram, agus iad a scrúdú i gceart. Tá mé ag tnúth le bheith ag obair orthu amach anseo, ach ar a laghad anois bhí seans agam tús a dhéanamh ag tuiscint cén chaoi a fheidhmíonn siad, agus cén scéal arbh fhéidir a bhaint astu sa todhchaí, nuair atá muid in ann iad a chur ar fáil, iad a nascadh leis na taifid go léir atá ar marthain agus le cóipeanna d’ábhar ón OTPÉ.

An chéad rud a thugaim faoi deara ná cruth na rollaí. Toisc go raibh siad caomhnaithe le déanaí ag Zoë Reid, Coimeádaí (Seirbhísí Poiblí agus Bailiúcháin), Cartlann Náisiúnta na hÉireann (CN) is féidir linn iad a fheiceáil mar a chonaic na cléirigh mheánaoiseacha iad – mar leathanaigh pháir oibre neamhcheangailte (cuirtear seicní orthu), go dtí gur ceanglaíodh le chéile iad ag deireadh na bliana. Go deimhin, níor choinnigh na cléirigh chomh maith agus chomh cúramach iad mar a dhéanann CN anois! Ní raibh stóras cosanta agus insocraithe de réir aeráide le fáil ansin. Is féidir linn na nótaí ar bharr gach seicne a fheiceáil, nótaí óna bhfaca na cléirigh cad a bhí ann, agus nótaí a bhí i bhfolach sna greamanna leis na céadta bliain. Sin mar a chonaic siad cén rud a chur cén áit ar an rolla, agus lena ndéanaidís cinnte de go raibh na seicní san ord cuí sular ceanglaíodh iad ar deireadh. Is féidir trí pholl a fheiceáil freisin lena bhfuaítí le chéile iad mar rolla, agus snáth leathair á úsáid. Is dócha go mbíodh toradh na hoibre an-chosúil le smeach-chart ollmhór agus an-tiubh.

Nuair a thosaíonn tú ag léamh na bpíosaí aonair difriúla a chóipeáil na cléirigh sna rollaí, cuireann sé ag smaoineamh tú faoi na rudaí eile a bhí ar siúl in Éirinn ag an am. Sa bhliain 1319-1320, mar shampla, tá go leor ábhar le fáil faoin dochar a raibh na hionróirí Albanacha tar éis a dhéanamh i mBaile Átha Cliath agus thart air in 1315. Mar thoradh de, tá Méara Bhaile Átha Cliath ag fiafraí cuidithe, agus ag fiafraí go n-íslítear cánacha na cathrach. Leis sin, is féidir athéirí chumhacht na nGael a fheiceáil san iarthair agus sa tuaisceart, mar nach bhfuil Connacht agus Ciarraí i gcumarsáid ar chor ar bith leis an rialtas Sasanach i mBaile Átha Cliath: ba réigiúin iad a bhí sírithe sa tríú haois déag, nó páirteanna díobh ar a laghad. Ar an nós céanna, feictear nach raibh seanascal ag Cúige Uladh (príomhghobharnóir shaoirse an Iarla Risteáird de Búrca) ‘ó theacht na nAlbanach’. Tá an rialtas Sasanach ag streachailt, rud a fheictear sa mhéid a scríobh na cléirigh sa rolla seo.

Bhain mé an oiread sin sult as a bheith i mo shuí i Seomra Léitheoireachta an CN ag léamh agus ag scrúdú na seicní páir go cúramach. Roimhe sin ní raibh fáil agam orthu ach trí mheán obair déanta ag daoine eile, agus níl rud ar bith inchurtha le bheith ag obair ar na bunchóipeanna agus ag feiceáil cén chaoi ar cuireadh bríonna difriúla i mullach a cheile, le himeacht ama. Ba cháipéisí oibre iad seo agus ba mhinic gur tháinig na cléirigh ar ais le hábhair a chur leo. Amanna, b’fhéidir go scríobhadh siad socruithe faoi chás cúirte, amanna eile b’fhéidir nóta faoi mar a ghlanadh fiach go hiomlán lá is faide anonn, agus sa chaoi sin rinneadh cros-tagairt don rolla eile. D’fhágtaí spás chun ábhar nua a scríobh ach fós, uaireanta tá an t-ábhar sin brúite isteach sa téacs. Leis sin, bíonn iontrála a chuirfeadh frustrachas ort, nuair nár cuireadh ábhar nua leis an scéal ar chúis éigin, go díreach nuair ba mhaith leat fáil amach tuilleadh. Bhí uaim fáil amach níos mó faoi Helen Fattyng in 1309-1310, bean a rinne agra sa Státchiste ag lorg fiach dlite dí. Ar íocadh an fiach ar ais dí? An raibh sí in ann an cás a chur os comhair na ngiúistísí sa Státchiste? Rachaidh me sa tóir ar rudaí eile fúithi agus faoina cás. B’fhéidir gur tháinig duine éigin ar a hainm de thaisme in áit eile, agus beidh muid in ann na míreanna mearaí a chur le chéile.

Más maith leat féin blaiseadh de na rollaí meamram a fháil, tá an trascríobh agus an trácht a rinne David Craig ar an rolla 1309-10 an-úsáideach agus tá fáil orthu i mbailiúchán tráchtas PhD Choláiste na Tríonóide. Scrúdaigh James Lydon cóipeanna rollaí meamram atá ar marthain agus chuir sé síos faoina leagan amach in Analecta Hibernica, alt atá le fáil sa Mhaoinchiste Samhaltach. Rinne Philomena Connolly cuardach ar thaifid Chartlann Náisiúnta na Ríochta Aontaithe, agus rinne sí an t-ábhar Éireannach sna rollaí meamram Sasanacha a liostú. Is treoracha fíor-úsáideacha iad uile do na rollaí agus dá n-áit i Státchiste meánaoiseach na hÉireann.

Dr Elizabeth Biggs FRHistS

Comhalta Taighde um an Síog Óir Mheánaoiseach (Cartlann Náisiúnta na Ríochts Aontaithe)

Maoinchiste Annála Samhaltach na hÉireann

Twitter: @elizabethcbiggs

Doiciméad na Míosa do Lúnasa

The Irish government, the United Nations and the outbreak of the ‘Troubles’, August 1969

The crisis that erupted in Northern Ireland in August 1969 took the Fianna Fáil government of Jack Lynch by surprise. Following the ‘Battle of the Bogside’ in Derry (12–14 August), the outbreak of widespread sectarian rioting in Belfast and the deployment of the British army in both cities (14 August), Lynch’s government tried to formulate their response.

One suggestion was that the United Nations should be called on to intervene. Despite British opposition to this proposal, Minister for External Affairs Patrick Hillery presented the Irish case for intervention before the UN Security Council on 21 August 1969. While unsuccessful, this was arguably an attempt to bring international attention to bear on the outbreak of the ‘Troubles’ while also reassuring domestic critics that Lynch was treating the crisis with the seriousness it deserved.

Doiciméad na Míosa d’Iúil

Irish humanitarian aid to postwar Europe after 1945

After the Second World War, the Irish government followed the example of other neutral states such as Sweden and Switzerland and established humanitarian aid programmes to provide food, material and medical supplies across postwar Europe. The Irish Red Cross and other non-governmental organisations also distributed aid donated by members of the Irish public. Irish relief supplies were distributed in Albania, Austria, Bulgaria, Belgium, Czechoslovakia, Hungary, France, Italy, Germany, Poland, Romania and Yugloslavia.

Having been neutral in the war, Ireland did not discriminate in the distribution of aid. The devastation of the war caused unprecedented economic, political and social disruption, with millions of people displaced across the continent and widespread shortages of food and essential supplies. Criticisms that Ireland was providing aid to the defeated Axis powers as well as their victims faded as the Allies recognized the scale of the international humanitarian crisis facing Europe in the immediate postwar years.

Doiciméad na Míosa do Meitheamh

Ireland and D-Day

It was no secret in the months leading up to the Normandy Landings on D-Day, 6 June 1944, that the Allies were poised to mount operations to liberate occupied Europe from Nazi control. The question was when and where the Allied expeditionary force would land.

The Allies feared the leaking of plans for ‘Operation Overlord’ via neutral Ireland. Co-operation between Irish, British and United States military intelligence and diplomats ensured that Ireland was in effect ‘locked down’ with Irish agreement, so far as transport and communications were concerned in the weeks leading up to 6 June 1944.

Yet neutral Ireland was also to have an intrinsic role in D-Day. It was on receipt of a coded weather forecast from Blacksod weather station on the Mullet Peninsula in county Mayo that the Supreme Commander of Operation Overlord, US General Dwight D Eisenhower, gave the go-ahead for the liberation of Europe to commence.

Classified for many years, it finally became public in the 1980s that this report, which forecast a brief period of good weather during which landings could take place, was sent as part of neutral Ireland’s covert wartime co-operation with the Allies. German meteorologists later admitted they had not forecast this brief clear spell.

Doiciméad na Míosa do Bealtaine

Iveagh House

No. 80 St Stephen’s Green – Iveagh House – has been the home of the Department of Foreign Affairs and Trade since May 1941. The original building was constructed in the 1730s. It was purchased by the Guinness family in 1856 and extensively remodelled to serve as their central Dublin residence. They donated it to the State in 1939 and it was renamed Iveagh House after the aristocratic title held by the family. May’s document selection curated by Dr John Gibney of the Royal Irish Academy’s Documents on Irish Foreign Policy series, explores some aspects of its history as the headquarters of the Irish foreign service.

Nuacht ó na hábhair chartlainne: litir shuimiúil, 1923

Aistriúchán

29-12-23

 

Chuig C[eann] F[oirne]

(I) Cad atá le déanamh mar gheall ar  Sir Michael O Dwyer (Puinseáb na hIndia tráth)?

(II) Bheinn féin i bhfabhar é a chrochadh.  Ní bheadh a scaoileadh sách géar air.

(III) Tá sé faoi láthair i dteach a dhearthár, Baile an Bharúnaigh, Gabhal Luimnigh, Tiobraid Árann

Darley

 

Sa litir seo (a bronnadh le gairid ar an gCartlann Náisiúnta) chuig Ceann Foirne Óglaigh na hÉireann (an tIRA), scríobhann fear darbh ainm Darley (duine den IRA de réir cosúlachta) i mí na Nollag 1923 ag iarraidh cead Sir Michael O’Dwyer, Leifteanant-Ghobharnóir an Punjab roimhe sin, a mharú tráth a raibh sé ar cuairt ag a dheartháir i dTiobraid Árann.

I dtús na bliana 1919, ritheadh Acht Rowlatt faoinar leathnaíodh na bearta éigeandála, príosún gan triail san áireamh, a tugadh isteach san India i rith an chéad chogadh domhanda.   Bhí cur ina aghaidh sin go mór i bPuinseáb agus tar éis cuid mhór léirsithe agus círéibe, bhí roinnt de bhunadh na hEorpa marbh, creach agus slad déanta ar bhainc agus árais phoiblí agus misinéir mná gortaithe go dona.  An 13 Aibreán 1919, d’ordaigh an Ginearál Dyer, ceannasaí ionaid an airm in Amritsar, do na trúpaí a bhí faoina cheannas scaoileadh gan aire leis an slua mór a bhí i láthair ag léirsiú mídhleathach i Jallianwala Bagh, Amritsar.  Maraíodh na céadta agus gortaíodh breis agus míle duine.  D’áitigh Dyer go raibh éirí amach á chur faoi chois aige.  Tharraing Sir Michael aird agus míchlú air féin nuair a d’aontaigh sé lena raibh déanta ag an nGinearál Dyer. Nuair a rinneadh fiosrúchán ina dhiaidh sin faoinar thit amach, tugadh cáineadh d’aon ghuth ar Dyer.  Baineadh a cheannas de agus fuair sé bás i Sasana sa bhliain 1927.

Bhí ceangal dlúth ag O’Dwyer, ag Dyer agus ag Puinseáb féin le hÉirinn. Bhain Michael O’Dwyer le teaghlach mór i mBaile an Bharúnaigh, Co. Thiobraid Árann a bhí báúil le taobh an náisiúnachais. Chuaigh sé isteach i státseirbhís na hIndia sa bhliain 1885 agus, de bharr a chuid tréithe dúchais féin, rinne sé dul chun cinn go raibh ar na céimeanna is airde i gcóras riaracháin na Breataine san India.  Bhí sé go mór i bhfabhar ghluaiseacht na gcomhar creidmheasa san India a chuidigh leis an gcosmhuintir a thabhairt ó ghreim lucht iasachtaí agus úsaireachta.  Bhí sé i bhfabhar cead úinéireacht talún a bheith ag an gcosmhuintir chomh maith.  Ceapadh ina Leifteanant-Ghobharnóir i bPuinseáb é sa bhliain 1912.  Is iomaí taobh ar scéal Sir Michael a sheas gan náire ar son an Impiriúlachais ach a d’fhoilsigh stair mhuintir Uí Dhuibhir i ndeireadh a shaoil ina molann sé seasamh a mhuintire in aghaidh ionsaí na Breataine in Éirinn ar feadh na gcéadta bliain.

San India a rugadh Reginald Dyer sa bhliain 1864 ach cuireadh go Coláiste Mhainistir na Corann i gContae Chorcaí é nuair a bhí sé aon bhliain déag d’aois agus thosaigh sé staidéar ar chúrsaí leighis ar feadh tamaill i gColáiste Ríoga na Máinleá i mBaile Átha Cliath ina dhiaidh sin.

Bhí baint mhór ag dream eisimirceach as Puinseáb sna Stáit Aontaithe i mbunú an Ghadar Party, eagras réabhlóideach de chuid na hIndia, sa bhliain 1913.  I San Francisco a bhí an páirtí lonnaithe agus é de chuspóir acu éirí amach chun deireadh a chur le réimeas coilíneachta na Breataine san India.   Bhí an ghluaiseacht cosúil go maith leis na Fíníní a chuir imircigh de chuid na hÉireann ar bun sna Stáit Aontaithe i lár an naoú céad déag agus chuidigh poblachtaigh Éireannacha i Meiriceá leis an Ghadar Party nuair a d’fhéach siad le hairm a sheoladh don India i rith an chéad chogadh domhanda le fonn éirí amach a chur ar bun ann –  gné amháin den eachtra a dtugann lucht staire Comhcheilg na Hiondúch agus na nGearmánach uirthi.

Ní dhearna an tIRA beart de réir mar a bhí á mholadh ag Darley.  Bhí an eagraíocht bunoscionn an tráth ar scríobhadh an litir.  Bhí breis agus bliain caite i gcoimhlint fhíochmhar Cogadh na gCarad le harm an tSaorstáit go dtí gur fhógair Proinsias Mac Aogáin sos troda i mí Aibreán 1923 agus gur ordaigh sé na hairm a chur i dtaisce an mhí dár gcionn.  Cé gur tháinig Sir Michael O’Dwyer slán ón IRA an bhliain sin, feallmharú a chuir deireadh leis sa bhliain 1940 i Londain nuair a scaoil Udham Singh é, duine den Ghadar Party a ndeirtear go raibh sé i láthair i Jallianwala Bagh an lá cinniúnach sin sa bhliain 1919.

Treoir maidir le Taifid Chúirte a choimeádtar sa Chartlann Náisiúnta réamh-1922

Cúirteanna Seisiún Ceathrún, Cúirteanna Gearr-Sheisiún agus Cúirteanna Contae

Ba iad na cúirteanna sin réamhtheachtaithe na Cúirte Dúiche atá ann sa lá atá inniu ann agus bhí siad ar marthain go dtí an bhliain 1924. Ceapadh Giúistísí Cónaithe agus Giúistísí Síochána chun daoine a chur faoi bhannaí síochána agus chun mionábhair shibhialta agus choiriúla a éisteacht. Ina theannta sin, éisteadh ábhair choiriúla ag na Seisiúin Cheathrún a seoladh ceithre huaire sa bhliain agus, lasmuigh de thráthanna na suíonna sin, éisteadh iad sna cúirteanna Gearr-Sheisiún.

Cuimsíonn taifid Chúirteanna na nGearr-Sheisiún go formhór Leabhair Orduithe na nGearr-Sheisiún, is é sin, cláir chúirte ina dtugtar ainmneacha agus áiteanna cónaithe an pháirtí nó na bpáirtithe i gcásanna ar leithligh, agus uaireanta, ainmneacha na bhfinnéithe mar aon le ráitis faoi chineál an cháis agus faoin bhfíorasc a tugadh. Tríd is tríd, baineann taifid na nGearr-Sheisiún a choimeádann an Chartlann Náisiúnta leis an tréimhse ón mbliain 1851 go dtí an bhliain 1924. Tá os cionn 11,000 imleabhar ann sa bhailiúchán Leabhar Orduithe ach tá roinnt bearnaí móra ann, go háirithe cláir Chúirt Phóilíneacht Chathrach Bhaile Átha Cliath. Ina theannta sin, áiríonn taifid na gCúirteanna Gearr-sheisiún sraith ar leith de chlárleabhair Ceadúnas Madra agus roinnt Clár Imeachtaí Coiriúla. Tá Cláir Cheadúnas Madra tábhachtach ós rud é go bhfuil ainmneacha agus seoltaí daoine aonair taifeadta iontu. Tá taifid na gCúirteanna Gearr-Sheisiún fóinteach do thaighdeoirí a bhfuil spéis acu i stair theaghlaigh, i stair áitiúil agus i stair shóisialta. Is minic a bhíonn daoine nach bhfuil a n-ainmneacha ann i dtaifid oifigiúla eile, amhail taifid luachála talún nó taifid thiomnacha, luaite i dtaifid na gCúirteanna Gearr-Sheisiún mar gheall ar mhionchionta amhail iad a bheith ar meisce in áit phoiblí nó gan ceadúnas madra a bheith acu.

Níl na taifid sin ar fáil ach amháin ar mhicreascannán. Is iad na cóid sraithe atá ann ná CS/PS/1 (Leabhair Orduithe), CS/PS/2 (Ceadúnais Mhadra) agus CS/PS/3 (Sraith ilghnéitheach). Tá siad inchuardaithe sa chatalóg ar líne nó trí úsáid a bhaint as na háiseanna cuardaigh sa Seomra Léitheoireachta. Cuimsíonn an áis chuardaigh an cód tagartha micreascannáin (MFGS/58 (Leabhair Orduithe), MFGS/60 (Ceadúnais Mhadra) agus MFGS/61 (Ilghnéitheach)), agus tá gá leis sin chun an micreascannán iomchuí a iarraidh. Ina theannta sin, tá mionsonraí iontu faoi chód tagartha na Cartlainne Náisiúnta, faoi shuíomh na Cúirte Dúiche agus faoi dhátaí an Leabhair Orduithe. Is ceart a bheith ar an eolas go bhféadfadh sé go dtrasnaíonn dúichí cúirte teorainneacha contae.

Is féidir teacht ar thaifid Chúirteanna na Seisiún Ceathrún agus na gCúirteanna Contae sna háiseanna aimsithe a bhaineann le hOifigí Chléirigh na Coróineach agus na Síochána.

Cúirteanna na Coróineach agus na Síochána

Dhá oifig ar leithligh a bhí i gceist le cúirteanna na Coróineach agus na Síochána i dtosach báire ach cónascadh iad sa bhliain 1877 agus bhí siad á riaradh ag Cléireach a raibh feidhmeanna a oifige cosúil le feidhmeanna Cláraitheora Contae sa lá atá inniu ann. Bhí raon dualgas éagsúil ag Cléireach Chúirt na Coróineach agus na Síochána agus, diomaite de shuíonna cúirte a eagrú, ba é rúnaí an Ard-Choiste é, d’ullmhaigh sé páipéir dhlíthiúla, dhíotchúisigh sé príosúnaigh, thaifead sé gach pléadáil. ordú agus imeacht de chuid na cúirte i Leabhar na Coróineach, chuir sé finnéithe faoi mhionn, agus cheistigh sé iad, ag trialacha, d’ullmhaigh sé, agus choimeád sé, taifid uile na nArd-Seisiún agus, chomh maith leis sin, ghlac sé tuairisceáin faoi ionchoisní ó Chróinéirí.

Ba iad Cúirteanna na nArd-Seisiún réamhtheachtaí na hArd-Chúirte ar Cuaird. Dhéileáil siad leis na hábhair shibhialta agus leis na hábhair choiriúla is tábhachtaí agus shuigh siad ar cuaird dhá uair sa bhliain.

Taifid

Go dtí gur achtaíodh an Local Government (Ireland) Act 1898, chomhlíon oifigí chúirt na Coróineach agus na Síochána cuid mhór dualgas riaracháin, chomh maith le dualgais dhlíthiúla a chomhlíonadh. Tá léiriú le fáil air sin sna taifid agus, go sonrach, i dtaifid an Ard-Choiste. Ba é an tArd-Choiste an comhlacht áitiúil ba thábhachtaí de chuid cheantair thuaithe na hÉireann i rith an 18ú haois agus an 19ú haois agus bhí cumhacht aige airgead a bhailiú ar mhodh rátaí contae, ar a dtugtaí cíos freisin. Is iad Leabhair Thuairiscí an Ard-Choiste príomhthaifid lucht riaracháin na gcontaetha roimh an mbliain 1898. Tá faisnéis iontu faoi obair ar ordaigh an tArd-Choiste í a dhéanamh ar bhóithre, ar dhroichid agus ar phríosúin agus faoi dhualgais chonstáblachta sna contaetha agus, chomh maith leis sin, faoi ainmneacha na ndaoine a fuair airgead i leith obair den sórt sin a dhéanamh.

Seo a leanas taifid dhlíthiúla eile de chuid na cúirte:

  • Mionnscríbhinní
  • Leabhair Achomhairc
  • Ciontuithe
  • Leabhair Choróineach
  • Teistíochtaí
  • Páipéir maidir le Díobháil Mhailíseach
  • Paitinní
  • Ceadúnais Tábhairneora
  • Páipéir maidir leis an Acht um Chúiteamh do Lucht Oibre
  • Eascairí Certiorari
  • Athbhreithniú Breithiúnach

Áirítear an méid seo a leanas i measc na dtaifead riaracháin//na dtaifead is díol spéise áitiúla:

  • Scéimeanna Siltin Artairigh
  • Páipéir Iascaigh
  • Pleananna agus Léarscáileanna Iarnróid
  • Scéimeanna leathnaithe bóthair
  • Pleananna faoin Acht um Feabhsú Bailte Móra
  • Pleananna maidir le feabhsuithe trambhealaí (Baile Átha Cliath)
  • Crainn, mionnscríbhinní agus liostaí

Faoi Orduithe i gComhairle a rinneadh de réir théarmaí an Public Records (Ireland) Act 1867, rinneadh taifid de chuid Chléirigh Chúirteanna na Coróineach agus na Síochána a aistriú chuig Oifig na dTaifead Poiblí in Éirinn tar éis iad a bheith ar marthain ar feadh 20 bliain. Nuair a ghlac na Cláraitheoirí Contae feidhmeanna Chléirigh Chúirteanna na Coróineach agus na Síochána chucu féin sa bhliain 1924 leanadh den chóras aistrithe sin. San am atá caite, ghlac an Chartlann Náisiúnta le taifid nach raibh 30 bliain d’aois chun caomhnú na dtaifead a bhí i gceist a chinntiú ach, mar thoradh ar easpa spáis stórála faoi láthair, scoireadh den chleachtas sin.

Déantar na háiseanna cuardaigh le haghaidh thaifid mharthanacha Chúirteanna na Coróineach agus na Síochana a choimeád i dtrí imleabhar sa Seomra Léitheoireachta. Níl an t-ábhar seo inchuardaithe faoi láthair sa chatalóg ar líne. Tá na taifid seo curtha in eagar de réir contae. Tiomsaíodh na liostaí seo ó na háiseanna cuardaigh bunaidh arbh é a bhí iontu ná imleabhar i leith gach contae ar leith. Tá na liostaí curtha in eagar de réir ord aibítre ó thaobh an ábhair lena mbaineann. Chun na taifid sin a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach an tagairt do Chúirt na Coróineach agus na Síochána (NAI CS/CP) a scríobh air mar aon leis an gcontae agus leis an tuairisc ar an ítim a thugtar san áis aimsithe, lena n-airítear na dátaí clúdaithe. Déantar na taifid seo a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

Tá taifid do shé chontae Thuaisceart Éireann a bhaineann leis an tréimhse dar tús, go garbh, an bhliain 1900 á gcoimeád in Oifig Thaifead Poiblí Thuaisceart Éireann (PRONI) i mBéal Feirste.

An Ard-Chúirt Bhreithiúnais (réamh-1924)

Bunaíodh an Ard-Chúirt Bhreithiúnais leis an Supreme Court of Judicature (Ireland) Act, 1877. Chun é a chomhdhéanamh tarraingíodh le chéile cúirt na Seansaireachta, cúirt Bhinse na Banríona, cúirt na bPléadálacha Coiteanna, cúirt an Státchiste, an chúirt Phrobháide, cúirt na gCúiseanna Pósta, cúirt na nEastát Talún agus an chúirt Aimiréalachta. Bhí cúram na hArd-Chúirte Breithiúnais an-chosúil le cúram na hArd-Chúirte atá ann sa lá atá inniu ann, lena n-áirítear na feidhmeanna maidir le hachomhairc a éisteacht agus déileáil le poncanna dlí.

Taifid

Níl aon taifid Ard-Chúirte ann ach amháin maidir leis an tréimhse ón mbliain 1926 ar aghaidh. Roimhe sin, tá na doiciméid ar leithligh, amhail orduithe agus breithiúnais, ceangailte ar leithligh óna chéile. Tá an áis aimsithe a bhaineann leis an Ard-Chúirt Bhreithiúnais le fáil i bhfillteán gorm sa Seomra Léitheoireachta. Tá innéacs na n-ábhar, in ord aibítreach, le fáil ag tús na háise aimsithe. Chun ítim a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach an tagairt do Chúirt na hArd-Chúirte (NAI CS/HC) a scríobh air mar aon leis an tuairisc ar an ítim a thugtar san áis aimsithe, lena n-airítear na dátaí clúdaithe.

Níl an t-ábhar seo inchuardaithe faoi láthair sa chatalóg ar líne. Déantar na taifid seo a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

Treoir maidir le Taifid Chúirte a choimeádtar sa Chartlann Náisiúnta iar-1922

An Córas Cúirte Nua-Aoiseach

Is leis an Acht Cúirteanna Breithiúnais 1924 a bunaíodh córas nua-aoiseach na Cúirte Dúiche, na Cúirte Cuarda, na hArd-Chúirte agus na Cúirte Uachtaraí.

An Chúirt Dúiche

Ghlac an Chúirt Dúiche ionad Chúirt na Seisiún Ceathrún, Chúirt na nGearr-Sheisiún agus na gCúirteanna Contae agus is í an chúirt is ísle céim dá bhfuil ann i gcóras na gcúirteanna. Uachtarán na Cúirte Dúiche atá i gceannas uirthi agus tá 54 bhreitheamh Cúirte Dúiche ann.

Tá eagar curtha ar an gCúirt Dúiche ar bhonn réigiúnach. Tá 23 dhúiche Chúirte Dúiche ann ar fud na hÉireann, lena n-áirítear Dúiche Chathrach Bhaile Átha Cliath. Agus tá gach dúiche roinnte ina gceantair Chúirte Dúiche. Is ceart a bheith ar an eolas go bhféadfadh sé go dtrasnaíonn ceantair Chúirte Dúiche teorainneacha contae.

Éisteann an Chúirt Dúiche mionábhair shibhialta agus mionábhair choiriúla, amhail réamhéisteachtaí i leith cásanna tromchúiseacha, eiseachadadh a dheonú, fíneálacha, cúrsaí ceadúnúcháin agus cásanna a bhaineann leis an dlí teaghlaigh (cothabháil).

Ní bhíonn cásanna dlí teaghlaigh atá á gcoimeád ag an gCartlann Náisiúnta ar oscailt don phobal agus ní féidir rochtain a fháil orthu ach amháin le cead i scríbhinn ón gcléireach Cúirte Dúiche iomchuí.

Taifid

Tá taifid na Cúirte Dúiche ar fáil go formhór i bhformáid imleabhair ina bhfuil iontráil a bhaineann le gach cás nó ábhar ar déileáladh leis.

Seo a leanas na príomhchatagóirí:

  • Leabhar Miontuairisce na mBreithiúna (Leabhar na nOrduithe roimhe seo agus ar a dtugtar an Leabhar Miontuairisce).
  • Leabhar na bPróiseanna Sibhialta
  • Leabhar na mBreithiúnas Achomair
  • Leabhar na nOrduithe Forghníomhaithe
  • Leabhar na nOrduithe Eisiachtana.
  • Ceadúnais (ceadúnais deochanna meisciúla, rince phoiblí (clubanna), ceantálaí agus crannchuir a eisiúint).
  • An dlí teaghlaigh (cothabhála, orduithe urchoisc, orduithe athairíochta agus rochtain).

Déantar na háiseanna aimsithe a bhaineann leis na Cúirteanna Dúiche a choimeád i bhfillteáin ghorma sa Seomra Léitheoireachta. Tá eagar curtha ar na fillteáin sin de réir contae agus, laistigh den aicme sin, de réir dúiche. Gabhann cód tagartha uathúil tríchodach na Cartlainne Náisiúnta leis na taifid seo agus is ceart an cód sin a scríobh ar an duillín ordaithe chun an taifead a iarraidh. Déantar beagnach gach taifead Cúirte Dúiche atá ag an gCartlann Náisiúnta a choimeád ar an láithreán agus is féidir iad a ordú ar an lá a dtagann taighdeoir ar cuairt chuig an gCartlann.

An Chúirt Chuarda

Tá 26 oifig Chúirte Chuarda ann ar fud na hÉireann agus tá cláraitheoir contae i gceannas ar gach ceann ar leith acu. Tá dlínse ag an gCúirt Chuarda maidir leis na hábhair shibhialta agus maidir leis na hábhair choiriúla is tromchúisí dá bhfuil ann agus feidhmíonn sí mar chúirt achomhairc i leith na Cúirte Dúiche. I measc na gcineálacha cásanna a ndéileálann an Chúirt Chuarda leo áirítear cásanna a bhaineann le clúmhilleadh agus príosúnú neamhdhleathach, mionábhair maidir le luacháil talún, díobháil mhailíseach/choiriúil, ceadúnais deochanna meisciúla agus an dlí teaghlaigh.

Ní bhíonn cásanna dlí teaghlaigh atá á gcoimeád ag an gCartlann Náisiúnta ar oscailt don phobal agus ní féidir rochtain a fháil orthu ach amháin le cead ón gCláraitheoir Contae iomchuí.

Taifid

Seo a leanas na príomhchatagóirí taifead a ullmhaíonn an Chúirt Chuarda:

  • Leabhair Chúiseanna (Cláir na gCásanna a bhaineann le Billí Sibhialta)
  • Comhaid maidir le Billí Sibhialta (Gnáthbhillí Sibhialta, Billí Sibhialta Cothromais, Billí Sibhialta Eisiachtana, Billí Sibhialta um an Dlí Teaghlaigh, Billí Sibhialta Tiomnacha)
  • Comhaid maidir le hÁbhair Choiriúla
  • Leabhair Orduithe Forghníomhaithe
  • Achomhairc Chúirte Dúiche (Leabhair agus Comhaid)
  • Leabhair Dhíobhála Coiriúla/Mailísí
  • Iarratais ar Cheadúnais Tábhairneora (Comhaid)
  • Ceadúnais nua Deochanna Meisciúla
  • Cláir na gCeadúnas Tábhairneora (Leabhair)
  • Páipéir de chuid na hArd-Chúirte ar Cuaird
  • Iarratais Ex Parte (Comhaid)
  • An tAcht um Chúiteamh do Lucht Oibre (Leabhair agus comhaid)

Billí Sibhialta is ea iad an cineál is líonmhaire taifid a ullmhaíonn an Chúirt Chuarda. Maidir leis an tréimhse ón mbliain 1932 go dtí an bhliain 1982, faightear rochtain orthu trí úsáid a bhaint as Leabhair Chúiseanna na mBillí Sibhialta. Maidir leis na blianta roimh 1922, ceadaítear Leabhair na mBillí Sibhialta. Maidir leis an tréimhse ón mbliain 1983 ar aghaidh, tá sé de cheangal ar Oifigí Cúirte na comhaid go léir a liostú ar leithligh óna chéile sula n-aistrítear chuig an gCartlann Náisiúnta iad. Tá freagracht ar gach Cúirt Chuarda a chuid taifead a aistriú agus, dá bhrí sin, ní hionann an bhliain is déanaí inar aistríodh taifid i gcás gach contae ar leith, ach is é atá sa bhliain is déanaí a bhfuil taifid á gcoimeád ina leith ná an bhliain 1986 agus baineann na taifid sin le Contae Loch Garman.

Cé gurb ionann na taifid a choimeádann Oifigí Cúirte Cuarda ar fud na tíre, ó thaobh chineál bunúsach na dtaifead de, tá roinnt difríochtaí ann ó chontae go contae a mhéid a bhaineann leis na córais chomhdúcháin a úsáidtear. Tá a gcuid billí sibhialta roinnte ina gcatagóirí ag Cláraitheoirí Contae áirithe (mar shampla, gnáthbhillí sibhialta, billí sibhialta eisiachtana, billí sibhialta cothromais, billí sibhialta tiomnacha agus billí sibhialta tábhairneora) agus stórálann Cláraitheoirí eile iad ar fad le chéile. Baineann Billí Sibhialta Cothromais go formhór le saincheisteanna oidhreachta agus le húinéireacht/rialú ar thalamh agus ar mhaoin eile. Tá Comhaid na mBillí Sibhialta liostaithe de réir ord uimhriúil i Leabhair Chúiseanna (nach ngabhann innéacsanna leo uaireanta) agus/nó i Leabhair Bhillí Sibhialta (lena ngabhann innéacsanna i níos mó cásanna ná mar is amhlaidh i gcás Leabhair Chúiseanna) de réir ainm an ghearánaí (is é sin, an duine nó an eagraíocht a thionscain an cás). Tugtar uimhir de chuid na bliana lena mbaineann do gach comhad ar leith. Is mar a leanas a bheadh an ghnáth-thagairt: NAI, CS/CC/KK/Civil Bill 146/1943, rud a bhaineann le bille sibhialta ó Chúirt Chuarda Chill Chainnigh.

Is iad na taifid is minice a lorgaíonn taighdeoirí Billí Sibhialta (lena n-áirítear Billí Sibhialta Cothromais) agus Cláir Cheadúnas Tábhairneora agus Léarscáileanna.

Is trí na Leabhair Stáit (dá ngairtear Leabhair Ábhar Coiriúil uaireanta) a fhaightear rochtain ar chomhaid de chuid na Príomh-Chúirte Coiriúla a bhaineann le cásanna a éistear sa Chúirt Chuarda (Comhaid Stáit). Tá na comhaid Stáit liostaithe in ord uimhriúil sna Leabhair Stáit, de réir ainm an chúisí. Tugtar uimhir de chuid na bliana lena mbaineann do gach comhad ar leith. Is mar a leanas a bheadh an ghnáth-thagairt: NAI, CS/CC/CK, Circuit Criminal Court, State file 56/1945, rud a bhaineann le comhad cáis choiriúil de chuid Chúirt Chuarda Choiriúil Chorcaí.

Is féidir leis an Stiúrthóir Ionchúiseamh Poiblí a ordú go ndéanfar aon triail atá le héisteacht os comhair na Cúirte Cuarda a aistriú chuig an bPríomh-Chúirt Choiriúil. Chun tuilleadh faisnéise a fháil, féach an Phríomh-Chúirt Choiriúil, le do thoil.

Ceadúnais Tábhairneora

Mar thoradh ar na forálacha dlíthiúla a bhaineann le deonú agus athnuachan ceadúnas chun deochanna meisciúla de chineálacha éagsúla a dhíol bíonn ar iarratasóir ar cheadúnas nó ar a ionadaí/hionadaí dlíthiúil faisnéis a chuardach maidir le ceadúnas áirithe blianta fada roimh thráth an iarratais atá i gceist. Go háirithe mar thoradh ar dhíothú mórscála na luath-thaifead dlíthiúil sa bhliain 1922, d’fhéadfadh sé nach mbeidh taighdeoirí in ann an fhaisnéis go léir a lorgaítear a aimsiú, mar shampla, an réimse cruinn lena mbaineann an ceadúnas bunaidh.

Tá an méid is mó faisnéise le fáil i ‘gcomhad’ na gCeadúnas Tábhairneora/mBillí Sibhialta, agus is ceart go n-áireofaí ann an t-iarratas bunaidh ar cheadúnas nó leathnú/modhnú ceadúnais a bhí ann, maille le doiciméid tacaíochta. Is ceart go mbeadh léarscáileanna ann le haghaidh na n-iarratas go léir a rinneadh tar éis na bliana 1950, nuair a tháinig léarscáileanna chun bheith éigeantach faoi rialacha Cúirte Cuarda athbhreithnithe, agus le haghaidh roinnt iarratas réamh-1950 freisin, chomh maith le Deimhniú arna shíniú ag an gCláraitheoir Contae inar sonraíodh cineál agus méid an Cheadúnais a dheonaigh an Chúirt. D’éagmais comhad den sórt sin, d’fhéadfadh sé go mbeidh ar an taighdeoir a bheith sásta le cibé faisnéis atá sé/sí in ann a fháil ó chatagóirí eile ábhar a bhaineann le Ceadúnais Tábhairneora agus a choimeádann an Chartlann Náisiúnta, amhail foirmeacha iarratais i leith ceadúnas agus Cláir Ceadúnas. D’fhéadfadh tuairisceáin Dhaonáirimh na mblianta 1901 agus 1911 a bheidh fóinteach freisin i dtaca leis an ábhar seo.

Maidir le roinnt cuardach i leith Ceadúnais Tábhairneora, ní heol don taighdeoir an bhliain bheacht inar deonaíodh an ceadúnas iomchuí agus/nó ainm an iarratasóra a bhí i gceist. I gcásanna den sórt sin, d’fhéadfadh sé go mbeidh ar an taighdeoir Cláir na nIarratas ar Cheadúnas Tábhairneora agus/nó aon innéacsanna a ghabhann leis na cláir sin a cheadú. D’fhéadfadh sé tarlú freisin go bhfuil Ordú atá á lorg le fáil i gcomhad a osclaíodh i mbliain roimh an mbliain inar deonaíodh an tOrdú.

Áiseanna Aimsithe

Déantar na háiseanna aimsithe a bhaineann leis na Cúirteanna Cuarda a choimeád i bhfillteáin ghorma sa Seomra Léitheoireachta agus tá fillteán ann i gcomhair gach contae ar leith. Maidir le taifid a bhaineann leis an tréimhse ó 1922 go 1982, tá siad curtha in eagar in ord aibítreach de réir ábhair. Chun na taifid sin a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach an tagairt don Chúirt Chuarda (NAI CS/CP) a scríobh air mar aon leis an gcontae agus leis an tuairisc ar an ítim a thugtar san áis aimsithe, lena n-airítear na dátaí clúdaithe. Ón mbliain 1983 ar aghaidh, tá taifid na Cúirte Cuarda liostaithe ar leithligh óna chéile agus beidh siad ar fáil san fhillteán contae iomchuí.

Déantar an chuid is mó de thaifid na cúirte cuarda a bhaineann leis an tréimhse roimh lár bhlianta na 1970-idí a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

Taifid maidir le hIonchoisní

De réir an dlí, tá sé de cheangal ar chróinéirí, tar éis dóibh scor dá n-oifig, a gcuid páipéar a thaisceadh lena gCláraitheoir Contae áitiúil. Ní mór gach bás tobann a thuairisciú don chróinéir agus, i gcás nach bhfuil cúis an bháis soiléir, seoltar ionchoisne. Cé nach ionad oifigiúil taiscthe í le haghaidh taifid Chróinéara, tá taifid de chuid cróinéirí faighte ag an gCartlann Náisiúnta trí aistrithe ón gCúirt Chuarda.

Taifid

Is cosúil nár eisíodh aon treoracha oifigiúla riamh maidir leis an bhformáid ina raibh taifid Chróinéirí le coinneáil. Cé gur choinnigh beagnach gach Cróinéir páipéir maidir le hIonchoisní ar leithligh, níor choimeád gach duine acu páipéir i gcásanna inar tuairiscíodh básanna don Chróinéir ach nach raibh gá le hIonchoisne ina leith nó inar measadh nach raibh gá le hIonchoisne ina leith. Choinnigh líon beag Cróinéirí cláir inar taifeadadh nótaí, in ord croineolaíoch, faoi na básanna tobanna go léir a tuairiscíodh agus/nó faoi na hIonchoisní a seoladh. Tá uimhreacha tagartha scríofa taobh leis an ainm i gcláir den sórt sin. Is é an uimhir sin uimhir thagartha chomhad an chróinéara agus is ceart í a úsáid chun an comhad a ordú. Mar shampla, tagraíonn NAI, CS/Dublin City Coroner Inquest file 1548/80 do chomhad 1548 de chuid na bliana 1980. Oibríonn cróinéirí go neamhspléach ar na cúirteanna agus coinníonn siad a gcuid taifead féin agus, dá bhrí sin, bíonn difríochtaí ann, ó chontae go contae, maidir le cáilíocht agus cainníocht na gcomhad.

Tá iontrálacha ina dtaispeántar sealúchais i leith taifid Chróinéara san áireamh i bhfillteáin ghorma na Cúirte Cuarda don chontae iomchuí. Eisceacht is ea é Cróinéir Chathair Bhaile Átha Cliath atá liostaithe ar leithligh ó thaifid eile. Chun comhad ionchoisne a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach an cód tagartha (NAI CS/CC/), agus an tagairt ina dhiaidh (más ann), a scríobh air mar aon leis an gcontae, leis an ainm agus le dáta an bháis nó an ionchoisne, agus leis an suíomh más eol é. Déantar formhór na dtaifead seo a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

An Ard-Chúirt

Ghlac an Ard-Chúirt ionad na hArd-Chúirte Breithiúnais. Tá Uachtarán na hArd-Chúirte i gceannas uirthi agus tá cumhacht aici gach ábhar agus gach ceist, cibé acu ábhar nó ceist dlí nó fíorais, idir shibhialta agus choiriúil, a chinneadh, ach sin faoi réir an chirt chun achomharc a dhéanamh maidir leis an gcinneadh. Tá cumhacht aici bailíocht aon dlí a chinneadh, ag féachaint don bhunreacht, agus éisteann sí achomhairc dhlí shibhialta agus dhlí teaghlaigh ón gCúirt Chuarda. Cé go suíonn an Ard-Chúirt i mBaile Átha Cliath de ghnáth, suíonn sí ar cuaird freisin ar fud na tíre ag tráthanna éagsúla i rith na bliana.

Taifid

Níl comhaid de chuid na hArd-Chúirte ar marthain ach amháin ón mbliain 1926 ar aghaidh ós rud é gur ghnách, roimh an dáta sin, gach cineál doiciméid a cheangal ar leithligh óna chéile de réir cineáil (i.e. rinneadh na horduithe go léir a cheangal in éineacht lena chéile). Is í an bhliain 1970 an bhliain is déanaí inar aistríodh comhaid ón Ard-Chúirt.

Is iad seo a leanas na ceithre shraith de chuid na hArd-Chúirte is mó a bhfuil eolas orthu:

  • Comhaid Toghairmeacha Iomlánacha
  • Comhaid Toghairmeacha Achoimre
  • Comhaid Toghairmeacha Speisialta
  • Comhaid maidir le Taobh an Stáit
  • Go hiondúil, baineann Comhaid Toghairmeacha Iomlánacha agus Toghairmeacha Achoimre le díospóidí sibhialta idir daoine aonair nó idir eagraíocht (Cuideachta, Banc etc.) agus duine aonair amháin nó níos mó. Eisítear Toghairmeacha Iomlánacha i gcás ina bhfuil pléadálacha le bheith ann, mar aon le héisteacht ar fhianaise béil. Eisítear Toghairmeacha Achoimre i gcás nach samhlaítear go mbeidh pléadálacha ann ach go n-éistfear an tsaincheist ar mhionnscríbhinn le fianaise béil nó gan fianaise béil.
  • Baineann Comhaid maidir le Taobh an Stáit le hábhair ar ina leith a d’fheidhmigh an Ard-Chúirt a dlínse mhaoirseachta agus/nó a hardchumhachtaí i leith na gcúirteanna ísle, mar shampla Orduithe Habeus Corpus, Certiorari, Mandamus agus Toirmisc, Astú i leith Díspeagadh agus iarratais ar Bhannaí ó dhaoine faoi choimeád. Rinneadh athruithe móra ar na nósanna imeachta sna réimsí sin a thabhairt isteach san athbhreithniú a rinneadh sa bhliain 1986 ar Rialacha na nUaschúirteanna, lena n-áirítear scriosadh an téarma “Ar Thaobh an Stáit”.
  • Is sa bhliain 1962 a tugadh isteach an nós imeachta ar mhodh Toghairm Speisialta. Baintear úsáid as in imthosca sonraithe amhail i réimsí áirithe (a) de riaradh eastát daoine éagtha; (b) de dhéileálacha i maoin; (c) d’iontaobhais; (d) de nithe a bhaineann le mionaoisigh.

Tá catagóirí eile de thaifid Ard-Chúirte ann freisin, amhail Achomhairc ón gCúirt Chuarda, Foriarratais agus Toghairmeacha, cásanna Pósta & Ioncaim agus Orduithe gan comhaid tacaíochta.

Ní bhíonn cásanna dlí teaghlaigh/pósta a éistear san Ard-Chúirt agus atá á gcoimeád ag an gCartlann Náisiúnta ar oscailt don phobal agus ní féidir rochtain a fháil orthu ach amháin le cead ón gCláraitheoir i bPríomh-Oifig na hArd-Chúirte.

Tá eagar curtha ar chomhaid na dToghairmeacha Iomlánacha agus na dToghairmeacha Achoimre de réir bliana agus de réir ord uimhriúil. Gabhann iarmhír P le comhaid iomlánacha agus, maidir le comhaid achoimre, gabhann iarmhír S leo, sin nó gabhann uimhir/bliain leo agus glactar leis go bhfuil an iarmhír S ann. Is féidir rochtain a fháil ar chomhaid ar leithligh trí Leabhair na gCúiseanna i leith na mblianta iomchuí nó trí na hinnéacsanna a ghabhann le Leabhair na gCúiseanna. De ghnáth, is ceart go mbeifí in ann an tagairt a bhaineann le comhad ar leith a fháil ón innéacs gach aon ghá le Leabhar na gCúiseanna a cheadú. Ina theannta sin, tá uimhreacha comhaid le fáil in Innéacsanna Ginearálta na nOrduithe agus na mBreithiúnas.

An Chúirt Choiriúil Speisialta

Tá taifid na gCúirteanna Speisialta a d’oibrigh le linn bhlianta deiridh bhlianta na 1930-idí agus le linn bhlianta na 1940-idí agus taifid na Cúirte Coiriúla Speisialta a bunaíodh sa bhliain 1972 dúnta.

An Ard-Chúirt Ar Cuaird

Maidir le comhaid na hArd-Chúirte ar Cuaird, is é/í Cláraitheoir Contae an chontae ina dtarlaíonn an éisteacht a choinníonn iad agus is ceart comhaid den sórt sin a chuardach sna Leabhair Chúiseanna dá dtagraítear sa roinn thuas a bhaineann leis an gCúirt Chuarda, ar leabhair iad a choinníonn an Cláraitheoir Contae iomchuí.

Chun comhad a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach cód tagartha na cúirte (NAI CS/HC/) a scríobh air, agus tagairt an chomhaid ina dhiaidh, rud atá le fáil sna Leabhair Chúiseanna. Déantar taifid a bhaineann leis an tréimhse roimh lár bhlianta na 1970-idí a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

Taifid thiomnacha

Is oifig de chuid na hArd-Chúirte í an Oifig Phrobháide agus tá sé de chúram uirthi taifid thiomnacha a riaradh. Is é atá in uachtanna ná doiciméid a úsáideann daoine chun rialú a dhéanamh ar riaradh agus ar dháileadh a maoine tar éis a mbáis. Roimh an mbliain 1857, bhí an dlínse thiomnach faoi chúram Eaglais na hÉireann arbh í an eaglais bhunaithe í an tráth sin. Nuair a ritheadh an Probate Act 1857 baineadh an chumhacht maidir le deonuithe a dhéanamh de Chúirt Sainphribhléide agus de Chúirteanna Comhshuímh (Deoise) Eaglais na hÉireann agus tugadh í don Phríomh-Chlárlann i mBaile Átha Cliath agus do 11 Chlárlann Cheantair in Ard Mhacha, i mBéal an Átha, i mBéal Feirste, sa Chabhán, i gCorcaigh, i gCill Chainnigh, i Luimneach, i nDoire, sa Mhuileann gCearr, i dTuaim agus i bPort Láirge. Ó bhí an bhliain 1967 ann, tá 14 chlárlann cheantair ann, is é sin, i gCaisleán an Bharraigh, sa Chabhán, i gCluain Meala, i gCorcaigh, i nDún Dealgan, i nGaillimh, i gCill Chainnigh, i Leifear, i Luimneach, sa Mhuileann gCearr, i Sligeach, i dTrá Lí, i bPort Láirge agus i Loch Garman.

Sa tréimhse ó 1858 go dtí 1982, rinne an Phríomh-Chlárlann Féilirí d’Uachtanna agus de Riaracháin (Díthiomnóirí), i gcás nach raibh uacht déanta ach go raibh Riarthóir shócmhainní an éagaigh ceaptha sna Clárlanna sin, a fhoilsiú gach bliain. Tá siad sin ar fáil inár Seomra Léitheoireachta agus ar ár láithreán gréasáin. Tá mionsonraí faoi gach deonú a eisíodh don chontae i leith gach bliana ar fáil i ngach Féilire ar leith agus tá na hiontrálacha ar fad eagraithe in ord aibítre agus de réir ainm an éagaigh. De bhreis ar ainm an éagaigh, áiríonn na hiontrálacha seoladh an éagaigh, dáta an bháis, ainmneacha na Seiceadóirí nó na Riarthóirí, an dáta ar eisíodh an deonú agus luach “giuirléidí” an éagaigh. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil sna Féilirí réamh-1951.

Rinneadh trascríbhinní d’uachtanna a cruthaíodh agus de riaracháin a deonaíodh a ullmhú sna Clárlanna Ceantair agus cuireadh na huachtanna bunaidh agus na riaracháin bhunaidh ar aghaidh chuig an bPríomh-Chlárlann i mBaile Átha Cliath agus nuair a bhí siad 20 bliain d’aois cuireadh chuig Oifig na dTaifead Poiblí iad. Ar an drochuair, b’ionann sin agus a rá gur ndearnadh beagnach gach uacht bhunaidh agus gach riarachán bunaidh de chuid na Príomh-Chlárlainne suas go dtí an bhliain 1904 agus de chuid na gClárlann Ceantair a dhíothú sa bhliain 1922.

Tá roinnt cóipeanna d’uachtanna ar marthain fós i Leabhair Uachtanna na Príomh-Chlárlainne do na blianta 1874, 1878, 1891 agus 1896 agus tá Leabhair Dheonuithe na Príomh-Chlárlainne do na blianta 1878, 1883, 1891 agus 1893 ar marthain.

Is féidir teacht ar chóipeanna den chuid is mó de na huachtanna a cruthaíodh sna Clárlanna Ceantair idir na blianta 1858 agus 1900 i Leabhair Uachtanna na gClárlann Ceantair. Tá Leabhair Uachtanna a bhaineann le Béal an Átha, leis an gCabhán, le Corcaigh, le Cill Chainnigh, le Luimneach, leis an Muileann gCearr, le Tuaim agus le Port Láirge ar fáil ar mhicreascannán.

Déantar taifid thiomnacha a eisíodh roimh an mbliain 1975, lena n-áirítear uachtanna, a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré. Is í an bhliain 1991 an bhliain is déanaí a bhfuil taifid thiomnacha á gcoimeád ina leith. Maidir le haon ní is déanaí ná sin, is ceart fiosruithe a dhíriú chuig an Oifig Phrobháide.

Chun tuilleadh faisnéise a fháil, féach Treoir maidir le huachtanna agus taifid thiomnacha.

An Phríomh-Chúirt Choiriúil

Nuair a éisteann an Ard-Chúirt ábhair a bhaineann le cúrsaí coiriúla tugtar an Phríomh-Chúirt Choiriúil uirthi. Maidir le cúrsaí coiriúla, suíonn breitheamh na hArd-Chúirte in éineacht le giúiré ar a mbíonn deichniúr daoine. Is féidir le duine a ndiúltaítear bannaí dó nó di sa Chúirt Dúiche iarratas ar bhannaí a dhéanamh chuig an Ard-Chúirt nó má dheonaítear bannaí dó nó di féadfaidh sé nó sí iarratas a dhéanamh chun coinníollacha na mbannaí a athrú. Ina theannta sin, éisteann an Phríomh-Chúirt Choiriúil cásanna a bhaineann le tréas, le cionta a bhaineann le bac a chur ar an rialtas nó ar an uachtarán, le dúnmharú, le hiarracht ar dhúnmharú nó le comhcheilg dúnmharú a dhéanamh, le héigniú, le hionsaí gnéasach, le píoráideacht agus le cionta faoin Acht um Chinedhíothú 1973.

Taifid

Tá taifid ag an gCartlann Náisiúnta a bhaineann leis an bPríomh-Chúirt Choiriúil suas go dtí an bhliain 1968. Ta leabhair chúiseanna ann ar a dtugtar Leabhair agus Comhaid Taifead Trialach. Tá an áis aimsithe le fáil i bhfillteán gorm sa Seomra Léitheoireachta agus tá eagar curtha air de réir ord aibítreach agus de réir contae. Tá na comhaid liostaithe de réir an chontae inar tionscnaíodh an t-ábhar. Chun ítim a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach cód tagartha na cúirte (NAI CS/CCC/), agus na mionsonraí a thugtar san áis aimsithe ina dhiaidh, lena n-áirítear na dátaí clúdaithe, a scríobh air. Déantar an t-ábhar seo a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh sé ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear é i bpearsa nó beidh sé ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost é. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

An Chúirt Achomhairc Choiriúil

Déileálann oifig na Cúirte Achomhairc Choiriúil le hachomhairc ó dhaoine a ciontaíodh i gcoir sa Phríomh-Chúirt Choiriúil, sa Chúirt Chuarda (Coiriúil) nó sa Chúirt Choiriúil Speisialta i gcás ina bhfaigheann an duine sin deimhniú ó bhreitheamh na trialach á rá gur cás é atá oiriúnach le haghaidh achomhairc nó, má dhiúltaítear deimhniú den sórt sin a thabhairt, i gcás ina ndeonaíonn an Chúirt Achomhairc Choiriúil í féin an cead chun achomharc a dhéanamh. Ina theannta sin, éisteann an chúirt achomhairc choiriúil iarratais ón Stiúrthóir Ionchúiseamh Poiblí chun athbhreithniú a dhéanamh ar phianbhreitheanna a meastar ina leith go bhfuil siad róthrócaireach agus gníomhaíonn sí mar chúirt achomhairc le haghaidh Armchúirteanna.

Taifid

Is iad seo a leanas príomhthaifid na cúirte achomhairc choiriúil:

  • Leabhair Achomhairc, 1924-1974

Is Leabhair Chúiseanna iad sin ina liostaítear cásanna in ord croineolaíoch. Tá cás-uimhreacha agus ainmneacha na nAchomharcóirí trascríofa ó na himleabhair seo agus tá an t-ábhar tras-scríofa le fáil i bhfillteán gorm sa Seomra Léitheoireachta.

  • Leabhair Orduithe, 1924-1972

Tá cóipeanna de na horduithe a rinne an chúirt le fáil sna leabhair seo. Tá tuairim is 20 ordú ann in aghaidh an leabhair agus tá innéacs in ord aibítreach ann ag deireadh gach imleabhair.

  • Comhaid, 1924-1972, agus bailiúchán ar leithligh ina bhfuil Orduithe atá eagraithe in ord croineolaíoch agus a bhaineann leis an tréimhse ó bhlianta na 1920-idí go dtí blianta na 1970-idí.

Tá comhad ann maidir le gach cás ar leith ar dhéileáil an chúirt leis. Cuimsíonn na comhaid comhfhreagras, sonraí faoi thrialacha, fógraí achomhairc, trascríbhinní, fógraí cáis agus sceidil doiciméad.

Tá an áis aimsithe a bhaineann leis an gCúirt Achomhairc Choiriúil le fáil i bhfillteán gorm sa Seomra Léitheoireachta. Tá liosta croineolaíoch ann de chomhaid uile na gcásanna, ón mbliain 1924 go dtí an bhliain 1972, de réir ainm an achomharcóra. Chun comhad a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach tagairt, ainm agus dáta an chomhaid a chur san áireamh. Déantar taifid na Cúirte Achomhairc Choiriúil a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

An Chúirt Uachtarach

Is í an Chúirt Uachtarach an Chúirt achomhairc dheiridh sa Stát agus cuimsíonn sí an Príomh-Bhreitheamh agus seachtar gnáthbhreithiúna. Tá cumhacht ag an gCúirt Uachtarach a chinneadh an bhfuil Bille atá rite ag an Seanad nó ag an Dáil agus atá tíolactha d’Uachtarán na hÉireann lena shíniú in aghaidh an Bhunreachta. Ina theannta sin, déanann an Chúirt Uachtarach cinneadh maidir le hábhair shibhialta agus maidir le hábhair choiriúla in éineacht leis an gCúirt Achomhairc Choiriúil le linn déileáil le hábhair choiriúla.

Taifid

Tá príomhthaifid na Cúirte Uachtaraí le fáil i bhformáid imleabhair agus cuimsíonn siad an méid seo a leanas:

  • Leabhair Achomhairc, 1922-1970, seachas an tréimhse 1955-1959
  • Fógraí Achomhairc, 1921-1927
  • Breithiúnais/Orduithe, 1922-1958
  • Dearbhuithe Breithiúna ar dhul i mbun oifige dóibh, 1924-1927

Tá an áis aimsithe a bhaineann leis an gCúirt Uachtarach le fáil in imleabhar a choimeádtar sa Seomra Léitheoireachta. Tá innéacs in ord aibítreach, de réir ábhair, le fáil ag tús an imleabhair. Chun ítim a iarraidh, comhlánaigh duillín ordaithe ach cód tagartha na cúirte (NAI CS/SC/) a scríobh air agus tuairisc ar an doiciméad ina dhiaidh, lena n-áirítear na dátaí clúdaithe. Déantar taifid na Cúirte Uachtaraí a stóráil in áiteanna stórála ar shiúl ón láithreán agus ní bheidh siad ar fáil go dtí an lá oibre dár gcionn má lorgaítear iad i bpearsa nó beidh siad ar fáil laistigh de thrí lá oibre má lorgaítear le ríomhphost iad. Tá tuilleadh faisnéise ar fáil in Ábhair chartlainne a ordú roimh ré.

Treoir maidir le hábhair chartlainne an Oifig Luachála

Ba é a bhí i luacháil na hÉireann ná suirbhéireacht chadastrach a rinneadh ar mhaithe le cáin a thobhach ar mhaoin.

Leagadh síos praghas luachála do gach mír maoine sa tír agus ba é sin an bonn ar dá réir a muirearaíodh cáin áitiúil, de réir ráta in aghaidh an phuint den luacháil. Rinneadh an obair a bhain leis an luacháil tosaigh idir an bhliain 1830 agus blianta lár na 1860-idí, sa Luacháil Bailte Fearainn ar dtús tráth arbh iad na bailte fearainn an t-aonad ba lú a luacháladh agus, ón mbliain 1844 ar aghaidh, sa Luacháil Tionóntán tráth a raibh tionóntáin ar leithligh á luacháil. Bhunaigh sé sin luacháil bhunlíne a uasdátaíodh trí athbhreithniú ón tráth sin go dtí deireadh an fichiú haois i gcás teaghaisí tís agus tá sí á hathbhreithniú fós i gcás maoin tráchtála. Tá na hábhair chartlainne a cruthaíodh mar thoradh ar an luacháil tosaigh á gcoimeád ag an gCartlann Náisiúnta. Tá doiciméid an athbhreithnithe á gcoimeád ag an gCartlann Náisiúnta. I gcoitinne, tá na hábhair chartlainne a bhaineann leis na contaetha i dTuaisceart Éireann á gcoimeád in Oifig Thaifead Poiblí Thuaisceart Éireann i mBéal Feirste agus tá cuid acu ar fáil sa Chartlann Náisiúnta. Tríd an obair a bhain leis sin, cruthaíodh luacháil aonfhoirmeach, chaighdeánaithe, náisiúnta a chlúdaigh an tír ar fad.

Rinneadh an luacháil faoi údarás Achtanna Parlaiminte a ritheadh idir na blianta 1826 agus 1864, ar Achtanna iad a ndearnadh mionleasuithe orthu tar éis na blianta sin. D’fhan cuid de na hAchtanna sin i bhfeidhm go dtí gur ghlac an tAcht Luachála 2001 a n-ionad. Sa reachtaíocht sin, leagadh amach creat na luachála agus na dtreoracha a eisítear ó thráth go chéile, agus cinneadh na ceanglais oibríochtúla, amhail na mionsonraí a bheadh le taifeadadh, agus an modh ina ndéanfaí an obair. Tá na hAchtanna agus na treoracha ar fáil lena gceadú. Thar an tréimhse 1830-65, rinneadh athruithe ar na ceanglais a bhain le luacháil mar fhreagra ar dheacrachtaí praiticiúla agus ar nithe seachtracha araon, arbh é a bhí sa cheann ba shuntasaí díobh ná luacháil i dtionóntáin a chur in ionad luachála i mbailte fearainn.

Cúlra na luachála

Ag tús an naoú haois déag, bhíodh contaetha á riaradh ag ard-choistí.  Chuir na comhlachtaí sin seirbhísí ar fáil lena n-áirítear bóithre, droichid, tithe cúirte agus otharlanna agus maoiníodh na seirbhísí sin trí cháin ar ar tugadh béas contae agus a gearradh ar áititheoirí maoine. Bhí míshástacht ann go forleathan maidir le córas an bhéasa contae agus bhí sé ina ábhar díospóireachta agus plé ag coistí parlaiminte ó bhí blianta deiridh an ochtú haois déag ann.  Mar thoradh ar thuarascáil ó roghchoiste eile (Spring Rice Committee) sa bhliain 1824, rinneadh bearta chun an fhadhb a réiteach go críochnaitheach trí thús a chur le luacháil aonfhoirmeach náisiúnta ar a bhféadfaí an cháin a bhunú. Sa tuarascáil ón Spring Rice Committee, tugadh admháil gur réamhriachtanas é léarscáileanna cruinne a bheith ann le haghaidh na hoibre chadastraí agus moladh go ndéanfadh an tSuirbhéireacht Ordanáis na léarscáileanna.  Ach, sula bhféadfaí an obair léarscáilíochta a dhéanamh, ba ghá teorainneacha na ranna críche a bhunú go hoifigiúil agus cuireadh Suirbhéireacht Teorainneacha ar bun le hAcht de chuid na bliana 1825 chun an chuid sin den obair a dhéanamh. Ritheadh an chéad Acht Luachála sa bhliain 1826 agus cuireadh tús leis an obair allamuigh sa bhliain 1830 i gContae Dhoire. Rinneadh luacháil contaetha eile in ord ó thuaisceart na tíre go dtí an deisceart tar éis léarscáileanna Ordanáis Suirbhéireachta a fhoilsiú agus tá dátaí na hoibre éagsúil i ngach uile chontae.

An obair luachála

Bhí an luacháil lonnaithe in oifig i mBaile Átha Cliath agus eagraíodh í ar bhonn obair allamuigh a rinneadh i ngach uile chontae. Bhí Coimisinéir i gceannas ar an obair luachála agus bhí baill eile foirne ann chun cabhair a thabhairt i ndáil leis an obair. Ba é Richard Griffith an coimisinéir idir na blianta 1830 agus 1868. I measc na mball foirne bhí cléirigh, dréachtóirí agus foireann oifige ann a bhí lonnaithe i mBaile Átha Cliath agus bhí luachálaithe agus suirbhéirí ann a rinne obair allamuigh den chuid is mó. Bhí an luacháil bunaithe ar fhaisnéis a bailíodh le linn na hoibre allamuigh. Eagraíodh an obair sin ar bhonn barúntachtaí agus d’oibrigh na luachálaithe go córasach trí na bailte fearainn agus trí na paróistí i ngach uile bharúntacht i gcontae, agus an fhaisnéis riachtanach á taifeadadh acu. Rinneadh obair oifige chun réamhluacháil a ullmhú le haghaidh achomhairc. Tar éis na hachomhairc a chríochnú, socraíodh an luacháil agus tháinig sí chun bheith ina doiciméad oifigiúil lena húsáid i ndáil le cánachas áitiúil. Ar dtús, bhí an t-áitreabh oifige i mBaile Átha Cliath suite ar Shráid Mhic Liam (taobh thiar de theach príobháideach Griffith) agus, ó bhlianta na 1860-idí, bhí sé suite i bPlás Íle áit a raibh stóras speisialta ar fáil le haghaidh na cainníochta móire d’ábhar cartlainne. Chuaigh an Oifig Luachála go dtí a suíomh reatha ar Shráid na Mainistreach Íochtarach ag deireadh bhlianta na 1990-idí.

Luacháil na mBailte Fearainn

Ba é Luacháil na mBailte Fearainn an chéad luacháil a bhí ann agus rinneadh í faoi Achtanna a ritheadh idir na blianta 1826 agus 1836. Ba é a bhí sa chuspóir a bhí ann ná luacháil a chruthú don tír ar fad i gcontaetha, i mbarúntachtaí, i bparóistí agus i mbailte fearainn. Ba é a bhí san aonad ba lú a bheadh ann ná an baile fearainn agus níor luacháladh gabháltais ar leithligh agus is ar an ábhar sin a tugadh ‘Luacháil na mBailte Fearainn’ ar an obair. Mar chuid den obair allamuigh, roinneadh bailte fearainn ina ‘luchtóga’ de réir cáilíochta agus de réir faisnéise faoin talamh agus taifeadadh roinnt tithe. Rinneadh tithe agus talamh a luacháil ar leithligh óna chéile. Níor breacadh síos ainmneacha na n-áititheoirí ar leithligh ar mhodh córasach mura rud é gur shealbhaigh siad teach a raibh a luach os cionn £3 (idir na blianta 1831 agus 1836) nó os cionn £5 tar éis an dáta sin. Thaifead na baill foirne an fhaisnéis riachtanach i leabhair oibre allamuigh, i leabhair oibre inmheánaí agus ar léarscáileanna. Rinneadh na sonraí a bailíodh mar thoradh ar an obair allamuigh a sheiceáil agus a ríomh san oifig agus baineadh úsáid aisti chun réamhluacháil a chruthú a bheadh le scaipeadh ar mhaithe le hachomhairc. Rinne beistrithe paróiste achomhairc agus d’éist coiste achomhairc go poiblí iad, i ngach barúntacht ar dtús agus, ina dhiaidh sin, d’éist coiste athbhreithnithe iad ar leibhéal contae. Tháinig an luacháil chun bheith oifigiúil tar éis don choiste athbhreithnithe í a chomhaontú agus tar éis í a fhoilsiú sa Dublin Gazette. Oifigigh a ceapadh go háitiúil a chinn an cion den chíos contae a bhí le híoc ag gach áititheoir i mbaile fearainn.

Rinneadh roinnt athruithe ar Luacháil na mBailte Fearainn sa tréimhse 1826-39, lena n-áirítear tairseach £3 a chruthú i leith luacháil tithe (1831) agus an méadú air sin go £5 (1836), é a chur i bhfeidhm maidir le foirgnimh seachas teaghaisí (1831), an míniú ar fhoirgnimh dhíolmhaithe (1832), caighdeánú na dtuairiscí ar thalamh, bunú córais i leith tithe a luacháil trí úsáid a bhaint as táblaí cód agus míniú ar mhodh trínar áiríodh luach breise tithe i mbailte móra (1833), taifeadadh ainmneacha áititheoirí tithe a luacháladh (1835-6), deireadh a chur leis an gceanglas go mbeadh luachálaithe ag obair i meithleacha triúir agus tabhairt isteach na seiceála ar luacháil (1836), coiste breise deiridh athbhreithnithe a thabhairt isteach le haghaidh achomharc ar leibhéal contae (1836) agus ceanglas á rá go mbeadh míreanna ardchaighdeáin talún ag teacht le feirmeacha.

Rinneadh 26 chontae a luacháil ar an dóigh seo sular athraíodh an córas sa bhliain 1844.

Luacháil na dTionóntán

Le linn obair i mbailte fearainn a bheith ar siúl ó chontae go contae, bhí athruithe á ndéanamh sa chúlra a chuaigh i bhfeidhm ar an luacháil agus, dá bharr sin, tugadh isteach luacháil tionóntáin. Sa bhliain 1838, tugadh Dlí na mBocht isteach in Éirinn. Maoiníodh dlí na mbocht trí bhíthin ráta na mbocht, is é sin, cáin mhaoine a toibhíodh ar thionóntáin nó ar ghabháltais ar leithligh ar maidir leo a rinne Coimisinéirí Dhlí na mBocht luacháil neamhghaolmhar ar thionóntáin (Luacháil Dhlí na mBocht) ó bhí blianta deiridh na 1830-idí ann. Ina theannta sin, sna blianta 1836 agus 1844, rinne roghchoistí de chuid Theach na dTeachtaí obair na Luachála Bailte Fearainn a scrúdú freisin   Lean athrú mór as sin ag deireadh na bliana 1844 nuair a athraíodh an bonn leis an luacháil ó bhailte fearainn go tionóntáin. Daingníodh na socruithe sin ina dhiaidh sin nuair a ritheadh an Valuation Act 1846.  Bhain an tAcht sin leis na sé chontae nár luacháladh faoi Luacháil na mBailte Fearainn[1] agus bhí sé le húsáid i ndáil le rátaí na mbocht agus i ndáil leis an ngearradh contae. D’fhan Luacháil na mBailte Fearainn i bhfeidhm i gcontaetha ina raibh sí curtha i bhfeidhm agus leanadh den obair uirthi i gcontaetha ina raibh sí ar siúl cheana féin. Rinneadh na forálacha maidir le tionóntáin in Acht 1846 a leathnú ina dhiaidh sin chuig roinnt contaetha eile agus, sa bhliain 1852, ritheadh Acht Luachála eile chun an luacháil a chur i bhfeidhm maidir le tionóntáin ar fud na tíre a mhéid a bhain le cánachas áitiúil, rud a chuir deireadh le luacháil i mbailte fearainn. I gcás contaetha a raibh luacháil déanta ina leith ag Luacháil na mBailte Fearainn cheana féin, rinneadh athscrúdú ar an obair agus rinneadh leasuithe chun an luacháil a dhéanamh i ndáil le tionóntáin. Faoi lár bhlianta na 1860-idí, bhí luacháil déanta ar na tionóntáin ar fad agus bhí an luacháil tosaigh curtha i gcrích.

Faoin Luacháil Tionóntáin, rinneadh gach tionóntán nó gabháltas ar leithligh a thaifeadadh, lena n-áirítear ainmneacha na n-áititheoirí. Tá líon mór ainmneacha sealbhóra tí ann sna doiciméid. Tharla an obair allamuigh agus an obair oifige ar an tslí chéanna ina ndearnadh Luacháil na mBailte Fearainn, ach bhí laghdú mór i gceist leis an méid oibre a bhí le déanamh agus rinneadh an réamhluacháil a ullmhaíodh i gcomhair achomharc a fhoilsiú mar Primary Valuation nó Griffith’s Valuation. I gcás Luacháil na dTionóntán, bhí áititheoirí ar leithligh in ann achomharc a dhéanamh in aghaidh na luachála a fuair siad. Faoi Acht 1846, rinneadh achomhairc le linn éisteachtaí poiblí agus faoi Acht 1852 athraíodh an nós imeachta le gur nós imeachta riaracháin a bhí ann. D’fhéadfaí achomharc breise a dhéanamh faoin dá Acht chuig Cúirteanna Seisiún Ceathrún. Tar éis na n-achomharc, socraíodh an luacháil sa deireadh agus taifeadadh í sna ‘leabhair chealaithe’, nó sna leabhair athbhreithnithe, ar leabhair iad atá á gcoimeád ag an Oifig Luachála anois.

Cartlann na luachála

Mar thoradh ar an obair luachála cruthaíodh cainníocht mhór ábhar cartlainne atá úsáideach anois do thaighdeoirí a bhfuil faisnéis á lorg acu faoi raon leathan ábhar, lena n-áirítear stair theaghlaigh agus staidéir acadúla. Clúdaíonn na doiciméid an tír ina hiomláine agus soláthraíonn siad taifead tábhachtach ar thréimhse inar tharla mór-athruithe agus is beag an líon foinsí atá ann faoi láthair agus a bhaineann leis an tír ar fad. Cé go raibh an obair a bhain le luacháil casta agus teicniúil, rinneadh na hábhair chartlainne i gcomhréir le modh caighdeánach. Is féidir a fháil amach cén áit ina raibh cónaí ar áititheoirí ar leithligh, chomh maith le faisnéis a fháil faoi mhéid, faoi cháilíocht agus faoi shuíomh a bhfeirme, faoin gcineál tí a bhí á áitiú agus faoina shuíomh, agus faisnéis den chineál céanna a fháil faoin gceantar máguaird. Ina theannta sin, trí úsáid a bhaint as doiciméid athbhreithnithe a bhaineann le tréimhse níos déanaí, d’fhéadfadh sé go mbeadh sé indéanta a fháil amach conas a tháinig athrú ar an teaghlach, ar an maoin nó ar an gceantar suas go dtí deireadh an fichiú haois.

Baineann formhór na n-ábhar cartlainne leis an luacháil í féin ach áiríonn líon beag doiciméad riaracháin treoracha agus comhfhreagras.  Rinneadh an obair allamuigh trí leas a bhaint as leabhar nótaí réamhchlóite, lena n-áirítear leabhair allamuigh (a úsáideadh chun talamh thalmhaíochta a thaifeadadh), leabhair thithe (a úsáideadh chun foirgnimh a thaifeadadh) agus léarscáileanna (a úsáideadh chun suíomh agus fairsinge míreanna ardchaighdeáin i Luacháil na mBailte Fearainn agus tionóntáin ar leithligh i Luacháil na dTionóntán a mharcáil). Maidir le Luacháil na dTionóntán, baineadh úsáid as leabhair thionachta freisin. Mar thoradh ar an obair oifige, cruthaíodh tuilleadh doiciméad, lena n-áirítear leabhair chuartó, leabhair ríofa agus cóipeanna de leabhair agus de léarscáileanna, táirgeadh an réamhluacháil a clódh lena húsáid le linn achomharc. I gcás Luacháil na mBailte Fearainn, ba liosta é sin ar déanamh póstaeir mhóir agus, i dtaca le Luacháil na dTionóntán, bhí sé clóscríofa i leabhair mar Primary Valuation. Tar éis na hachomhairc go léir a chur i gcrích, taifeadadh an luacháil oifigiúil i leabhair atá á sealbhú fós ag an Oifig Luachála agus ar a dtugtar na ‘leabhair chealaithe’.

Rinneadh na leabhair luachála i bparóistí agus bhí leabhar nua ann i leith gach paróiste ar leith. Maidir le ceantair thuaithe, baineadh úsáid as léarscáileanna priontáilte sé orlach nó 1:10,560 a bhí déanta ag an tSuirbhéireacht Ordanáis mar bhunléarscáil ar dá réir a rinneadh an fhaisnéis luachála a tharraingt suas de láimh. Maidir le bailte, inar áiríodh áiteanna sa raon ó shráidbhailte beaga go cathracha móra, rinneadh pleananna baile i bhfoirm lámhscríbhinne agus, de ghnáth, de réir scála mór seasca orlach in aghaidh an mhíle nó 1:1,056 Maidir le contaetha a raibh luacháil déanta ina leith i Luacháil Bhaile Fearainn agus i Luacháil Tionóntán araon, ní dhearna lucht Luachála na dTionóntán leabhair nua allamuigh ach, i gcásanna áirithe, baineadh athúsáid as doiciméid eile a bhí ann cheana féin. I gcuid mhór cásanna, rinneadh leabhar eile tí mar chuid den obair maidir le tionóntáin agus cuireann sé sin faisnéis ar fáil a taifeadadh ar dháta níos déanaí. Tá roinnt difríochtaí ann idir na doiciméid a cruthaíodh i gcontaetha a luacháladh den chéad uair faoi Luacháil na dTionóntán agus i gcontaetha a luacháladh roimhe sin.

Tá na hábhair chartlainne a chlúdaíonn tréimhse na luachála tosaigh curtha in eagar i bhfiche sraith doiciméad ar leithligh, agus tá gach ceann ar leith díobh sin liostaithe. Tá na doiciméid idirnasctha, agus d’fhéadfadh sé go bhfuil faisnéis is ábhar spéise le fáil i roinnt sraitheanna. Tá gach doiciméad ar leithligh liostaithe ina shraith féin agus tá dáta chomh gar agus is féidir ann ina leith. Breacadh síos dátaí i dtromlach na leabhar ach is fíorbheagán dátaí a taifeadadh ar léarscáileanna. Rinneadh roinnt doiciméad a chónascadh i leabhair: mar shampla, i gcuid mhór contaetha, rinneadh leabhair allamuigh a cheangal le leabhar na dtithe don pharóiste, agus rinneadh cuid mhór leabhar ríomhaireachta a cheangal in éineacht leis na leabhair seiceála tí. Ina theannta sin, tá roinnt cumasc nach bhfuil súil leo, nó roinnt cumasc uathúil, ann. Déantar nithe den sórt sin a nótáil sna liostaí. Tá cuid de na hábhair chartlainne i riocht leochaileach nó caite agus d’fhéadfadh sé nach gcuirfear cuid acu ar fáil in aon chur nó ar fáil ach amháin i bhfoirm ionadach.

Tá thart ar 30,000 doiciméad liostaithe in ábhair chartlainne luachála na Cartlainne Náisiúnta agus, de ghnáth, is féidir teacht ar dhoiciméid áirithe a bhaineann le paróiste nó le baile, ach níl gach doiciméad ar marthain. Maidir leis na leabhair atá ann sa phríomhshraith (leabhair allamuigh, leabhair inmheánacha, leabhair chuartó agus leabhair tionachta) rinneadh iad, i dtosach báire, i leith gach paróiste nó baile sa tír. Rinneadh liosta-leabhair i leith gach uile chontae ach ní ann dóibh ach amháin le haghaidh deich gcontae. Maidir le roinnt sraitheanna doiciméad, ní dhearnadh iad ach amháin i gcásanna sonracha, amhail leabhair chíosa faoi Acht 1846 agus leabhair shuirbhéireachta faoin Luacháil Tionóntán. Is léir nach ndearnadh leabhair eile ach amháin ar bhonn ócáideach, mar shampla, leabhair chomparáide nó leabhair réamhráite. Is ionann an staid i gcás léarscáileanna nach bhfuil cuid mhór acu ar fáil.

Tá liosta de na taifid, agus é curtha in eagar de réir an chineáil leabhair, de réir barúntachtaí agus de réir paróistí sibhialta ar fáil sa seomra léitheoireachta. Tá cuid de na leabhair seo, chomh maith le treoirleabhair mhionsonraithe faoi na taifid, ar fáil chun cuardach a dhéanamh iontu saor in aisce ar ár láithreán gréasáin ginealais.

Le haghaidh tuilleadh eolais ar treoracha na oifigigh luacháil féach ar:

NAI, OL/1/2/2 Instructions to valuators (1833) (National Archives gratefully acknowledges the Royal Irish Academy for permission to reproduce the 1833 instructions).

NAI, OL/1/2/6 Instructions to valuators (1844)

NAI, OL/1/2/5 Additional instructions to valuators (1844)

NAI, OL/1/2/7 Instructions to valuators (1853) part 1

NAI, OL/1/2/7 Instructions to valuators (1853) part 2

NAI, OL/1/2/7 Instructions to valuators (1853) part 3

NAI, OL/1/2/7 Instructions to valuators (1853) part 4

[1] Contaetha Chorcaí, Bhaile Átha Cliath, Chiarraí, Luimnigh, Thiobraid Árann agus Phort Láirge agus cathracha Chorcaí, Chill Chainnigh, Luimnigh agus Phort Láirge.